εθνικοποίηση

Το σύνολο των μέτρων με τα οποία παραγωγικές επιχειρήσεις ή και ολόκληροι τομείς της οικονομίας περιέρχονται υπό την κυριότητα και τον έλεγχο του κράτους. Ο όρος είναι δημιούργημα της σύγχρονης εποχής και χρησιμοποιείται με πολλές παραπλήσιες έννοιες. Στις αρχές του 19ου αι. χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα για κάθε ενέργεια ή διαδικασία με την οποία προσδίδεται εθνικός χαρακτήρας σε μια δραστηριότητα. Με τη σημασία αυτή, σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Κατά την περίοδο 1860-77 το εργατικό κίνημα στις ΗΠΑ θεωρήθηκε ότι πέρασε την εποχή της ε. του (nationalization), υπό την έννοια ότι είχε πια εθνικά χαρακτηριστικά και είχε παίξει αποφασιστικό ρόλο στην οικονομική ζωή της χώρας. Στις αρχές του ίδιου αιώνα, ο όρος ε. χρησιμοποιήθηκε και με την έννοια των διαδικασιών συγκρότησης ενός έθνους. Ήταν η περίοδος της διαμόρφωσης των εθνών, όταν διάφορες φυλές, κατακερματισμένοι πληθυσμοί και διάφορες εθνικές κοινότητες άρχισαν να ενώνονται και να σχηματίζουν έθνη με σαφέστερα χαρακτηριστικά και συγκρότηση. Η επικρατέστερη και η πιο γνωστή σημασία του όρου ε. είναι εκείνη σύμφωνα με την οποία το έθνος που εκφράζεται πολιτικά αποκτά την κυριότητα ή τον έλεγχο σε περιουσίες, ακίνητα ή επιχειρήσεις, κυρίως τραπεζικές και βιομηχανικές. Με αυτή την έννοια, η ε. συγγενεύει, αλλά και συγχέεται από πολλούς, με τους όρους κοινωνικοποίηση, δημόσια ιδιοκτησία, κοινωνική ιδιοκτησία, κρατική ιδιοκτησία, κοινή ιδιοκτησία και κοινοκτημοσύνη και κυρίως με τον όρο κρατικοποίηση. Υπάρχει μία λεπτή διάκριση ανάμεσα σε όλους αυτούς τους όρους, ανάλογα με το τι ακριβώς θέλει κανείς να εκφράσει. Η έννοια του όρου ε. είναι γενική και αόριστη, αλλά δεσπόζει στη διατύπωση της διαδικασίας για την απόκτηση κοινής ιδιοκτησίας των οικονομικών μέσων από το έθνος, σε αντιδιαστολή με τους δήμους, τις κοινότητες, τις συνεταιριστικές οργανώσεις ή άλλες ομάδες και το κράτος στη στενή του έννοια. Διακρίνεται επίσης από την κοινωνικοποίηση που προσβλέπει στο στοιχείο της ομάδας, του πληθυσμού μιας κοινωνίας, η οποία μπορεί να μην ταυτίζεται με ένα έθνος, είτε ξεπερνώντας τα όριά του είτε ευρισκόμενη περιορισμένη σε ένα μόνο τμήμα του. Η κρατικοποίηση, επίσης, έχει στενότερο περιεχόμενο από την ε., επειδή η διοίκηση των εθνικοποιημένων μέσων παραγωγής δεν προϋποθέτει πάντα την απευθείας κρατική εκμετάλλευση και μπορεί να ανατεθεί σε ιδιωτικές οικονομικές μονάδες και να πάρει τη μορφή της δημόσιας υπηρεσίας κατά παραχώρηση. Το οικονομικό σύστημα της ε. διαφέρει πολύ από την κρατικοποίηση, η οποία προσβλέπει στην ενίσχυση του κράτους και της κρατικής οικονομίας προς όφελος της επικρατούσας τάξης. Η ε. αποβλέπει στην κατάργηση του κράτους ως κεντρικού πυρήνα της εξουσίας με τη μεταβολή της υπάρχουσας κρατικής σύνθεσης και τη δημιουργία νέων κοινωνικοπολιτικών σχέσεων ανάμεσα σε όλες τις παραγωγικές δυνάμεις. Η ε. αποτέλεσε τη βάση της κοινωνικής επανάστασης για την εγκαθίδρυση του σοσιαλιστικού ή του κομουνιστικού συστήματος. Υπάρχει όμως και η άποψη ότι η ε., όπως διαμορφώνεται στις σύγχρονες κοινωνικές εξελίξεις, πλησιάζει περισσότερο την έννοια της κρατικοποίησης και γίνεται δεκτή και από καπιταλιστικά οικονομικά συστήματα. Κατά την άποψη αυτή, η έννοια της ε. περιορίζεται στην υπαγωγή των ιδιωτικών επιχειρήσεων ή άλλων οικονομικών οργανισμών υπό κρατικό έλεγχο, ο οποίος μπορεί να λάβει οποιαδήποτε μορφή και να ασκείται άμεσα ή έμμεσα. Σε κάθε περίπτωση, η έννοια της ε. είναι ευρύτερη από την έννοια της κρατικοποίησης, η οποία αναφέρεται στην κρατική διαχειριστική μορφή. Επίσης, η ε. περιλαμβάνει την άσκηση κυριότητας και ελέγχου, με στόχο την εκμετάλλευση για κάποιο σκοπό. Από το είδος και την ποιότητα του σκοπού μπορεί να κριθεί και η μορφή της ή η ένταξή της σε ένα ευρύτερο οικονομικό σύστημα. Στην πρακτική της εφαρμογή, αν και όχι αποκλειστικά, η ε. έχει συνδεθεί με την εφαρμογή των κομουνιστικών και σοσιαλιστικών θεωριών στη διακυβέρνηση των λαών. Η πρώτη πλήρης εφαρμογή έγινε στη Ρωσία, το 1918, μετά την επανάσταση και τη δημιουργία των σοβιέτ, με την ε. των τραπεζών και των κοινωνικών ασφαλίσεων. Παρόμοιες εξελίξεις ακολούθησαν στη Βουλγαρία, στην πρώην Τσεχοσλοβακία, στην Ουγγαρία, στην Πολωνία, στη Ρουμανία και στην πρώην Γιουγκοσλαβία μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Το ίδιο μπορεί να αναφερθεί, ως μερική όμως εφαρμογή, για την ε. του άνθρακα, της ηλεκτρικής ενέργειας, του υγραερίου και των επιχειρήσεων μεταφοράς στη Μεγάλη Βρετανία και στη Γαλλία. Η ε. πρακτικά συναντάται και με την έννοια της αποδέσμευσης εθνικών επιχειρήσεων και περιουσιών από τον έλεγχο και την εκμετάλλευση ξένων προσώπων ή οικονομικών μονάδων. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό της ε. των βιομηχανιών πετρελαίου στο Μεξικό, το 1938, και στο Ιράν, το 1951, της διώρυγας του Σουέζ, το 1956, και όλων των ξένων επιχειρήσεων στην Κούβα, το 1960. Η διαδικασία της ε. προσλαμβάνει διάφορες μορφές, ιδιαίτερα στην περίπτωση που οι επιχειρήσεις ανήκαν προηγουμένως σε εταιρείες. Μπορεί να επιβληθεί έλεγχος είτε ένα είδος συμμετοχής του κράτους είτε να αντικατασταθεί τελείως ο ιδιωτικός φορέας από τον κρατικό, με την αλλαγή ακόμα και της ονομασίας της επιχείρησης. Από νομική άποψη, η ε. γίνεται είτε επαναστατικά είτε μέσα στο πλαίσιο των νόμων του κράτους. Στην Ελλάδα, η συνταγματική προστασία του δικαιώματος της ιδιοκτησίας δεν επιτρέπει ε. Για τον λόγο αυτό, η κρατική παρεμβατική πολιτική έχει φτάσει έως το σημείο να θέτει σε λειτουργία κρατικές επιχειρήσεις (μονοπώλια, κοινωφελείς επιχειρήσεις κλπ.) ακόμη και με μορφή ανώνυμων εταιρειών, συγκεντρώνοντας όλο το κεφάλαιο, ή μετά από απαλλοτρίωση ακινήτων και ειδικών εκμεταλλεύσεων, όπως προβλέπει το Σύνταγμα. Νομικό ζήτημα γεννάται στο διεθνές δίκαιο για την περίπτωση που η ε. περιλαμβάνει περιουσίες και επιχειρήσεις αλλοδαπών. Γίνεται δεκτό ότι στην περίπτωση αυτή οφείλεται πλήρης αποζημίωση, αλλά σπάνια υπάρχει η δυνατότητα για κάτι τέτοιο. Συνήθως συμφωνείται μια μερική συμβιβαστική αποζημίωση, όπως έγινε στις πιο πολλές περιπτώσεις ε. μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, όπως για παράδειγμα στην Αίγυπτο όπου εθίγησαν και ελληνικές περιουσίες. Στις ε. μεγάλης έκτασης, μετά από επανάσταση συνήθως, δεν τηρούνται οι νομικοί όροι της ε. ούτε δημιουργούνται διπλωματικά επεισόδια, όπως στις μερικές ε. και ιδιαίτερα εκεί όπου υπάρχουν διεθνείς εταιρείες. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της διώρυγας του Σουέζ, η αιγυπτιακή κυβέρνηση συμφώνησε να πληρώσει στην εταιρεία 28.300.000 λίρες Αγγλίας σε μια περίοδο έξι ετών και να επιτρέψει στην εταιρεία να διατηρήσει τα κεφαλαιουχικά αγαθά της έξω από την Αίγυπτο. Στις τελευταίες δεκαετίες, η ε. μεγάλων βιομηχανικών μονάδων υιοθετήθηκε κυρίως από νεοσύστατα κράτη του Τρίτου Κόσμου. Άλλα πρόσφατα παραδείγματα είναι οι ε. στη Βενεζουέλα, στη Βραζιλία και σε άλλες χώρες της Νότιας Αμερικής, με προβλήματα ισόρροπης οικονομικής ανάπτυξης.

* * *

η

η μεταβίβαση βιομηχανικών, παραγωγικών, τραπεζικών και ασφαλιστικών επιχειρήσεων στο κράτος.